عبدالحمید بن عیسی خسروشاهیخسروشاهی، عبدالحمید بن عیسی، خسروشاهی، عبدالحمید بن عیسی، ملقب به شمس‌الدین، حکیم و فقیه شافعی قرن ششم و هفتم است. ۱ - مشخصاتوی در ۵۸۰ در خسروشاه (خسروشهر کنونی) در حوالی تبریز به دنیا آمد. [۱]
عبدالرحیم‌بن حسن اسنوی، طبقات‌الشافعیة، ج۱، ص۲۴۲ـ۲۴۳، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
خسروشاهی از شاگردان فریدالدین داماد نیشابوری و همچنین یکی از بهترین شاگردان فخررازی (متوفی ۶۶۰) بود و کلام و اصول فقه را نزد وی که خود از پیروان سنّت امام‌الحرمین جوینی بودــ فراگرفت. [۲]
احمدبن یوسف لبلی، فهرست‌اللبلی، ج۱، ص۱۲۳، چاپ یاسین یوسف عیاش و عواد عبدربه ابوزینه، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۳]
ابن ابی‌اصیبعه، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، ج۲، ص۱۷۳، چاپ امرؤالقیس‌بن طحان (آوگوست مولر)، گونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
[۴]
ابن‌فُوَطی، تلخیص مجمع‌الآداب فی معجم‌الالقاب، ج۴، قسم۳، ص۴۵۹، ج۴، قسم ۳، چاپ مصطفی جواد، (دمشق ۱۹۶۵).
وی استاد خود، فخررازی، را بسیار ارج می‌نهاد و به برتری او در علوم عقلی و فضیلت غزالی در علوم نقلی تصریح داشت. [۵]
احمدبن یوسف لبلی، فهرست‌اللبلی، ج۱، ص۱۲۳، چاپ یاسین یوسف عیاش و عواد عبدربه ابوزینه، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
خسروشاهی حدیث را نزد مؤیدبن علی طوسی (متوفی ۶۱۷) آموخت و از او حدیث نقل کرد. [۶]
صفدی، الوافی، ج۱۸، ص۷۳.
او پس از مرگ فخررازی به شام رفت و نزد ملک ناصر صلاح‌الدین (متوفی ۶۵۶)، حاکم کَرَک، مقیم شد. خسروشاهی نزد ملک ناصر بسیار گرامی بود، چنان‌که ملک ناصر با احترام به مجلس او وارد می‌شد و از او کلام و حکمت می‌آموخت. [۷]
ابن‌عبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۴۴۵، چاپ انطون صالحانی، لبنان ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، ج۸، ص۱۶۱، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶).
خسروشاهی در اواخر عمر ، دمشق را برای اقامت برگزید و در ۶۵۲ در آن‌جا درگذشت و به خاک سپرده شد. [۹]
ابن ابی‌اصیبعه، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، ج۲، ص۱۷۳، چاپ امرؤالقیس‌بن طحان (آوگوست مولر)، گونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
[۱۰]
ابن‌تغری بردی، النجوم‌الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، ج۷، ص۳۲، قاهره (۱۳۸۳) ـ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ـ۱۹۷۲.
[۱۱]
سبط‌ابن‌جوزی، مرآة‌الزمان فی تاریخ‌الاعیان، ج۸، قسم ۲، ص۵۴۳، ج۸، حیدرآباد، دکن ۱۹۵۱ـ۱۹۵۲.
او معاصر خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲) بود و ظاهرآ با یکدیگر مکاتبه داشتند. رساله‌ای از خواجه نصیرالدین طوسی باعنوان الاسئلة‌النصیریة وجود دارد که خواجه در آن، چند سؤال فلسفی در باب علت و معلول ، حرکت و رابطه نفس و بدن از خسروشاهی پرسیده که ظاهرآ پاسخی نگرفته و بعدها صدرالمتألهین در رساله‌ای به آن‌ها پاسخ داده است. رساله خواجه و پاسخ ملاصدرا هر دو، در حاشیه کتاب مبدأ و معاد در سال ۱۳۱۴ به طبع رسیده است. [۱۲]
محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، ج۱، ص۱۶۳، چاپ حامد ناجی اصفهانی، تهران ۱۳۷۵ش.
[۱۳]
محمدتقی مدرس رضوی، احوال و آثار ابوجعفر محمدبن محمدبن‌الحسن‌الطوسی، ج۱، ص۵۰۹ـ۵۱۰، تهران ۱۳۵۴ش.
۲ - شاگردانزینالدینبن مُرَحّل/ مُرَجّل (متوفی ۶۷۱)، خطیب دمشق، از شاگردان وی بوده و نزد او کلام و اصول آموخته است. احمدبن یوسف لَبلی (متوفی ۶۹۱)، از دیگر شاگردان او، شماری از کتب فخررازی را نزد وی خوانده است. یعقوب‌بن اسحاق کَرَکی مشهور به ابن‌القفّ (متوفی ۶۸۵) و ابواحمد دِمْیاطی (متوفی ۷۰۵) نیز از شاگردان وی بوده‌اند. [۱۴]
احمدبن یوسف لبلی، فهرست‌اللبلی، ج۱، ص۱۲۴، چاپ یاسین یوسف عیاش و عواد عبدربه ابوزینه، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۵]
احمدبن یوسف لبلی، فهرست‌اللبلی، چاپ یاسین یوسف عیاش و عواد عبدربه ابوزینه، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۶]
عبدالرحیم‌بن حسن اسنوی، طبقات‌الشافعیة، ج۱، ص۲۴۲، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۷]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، ج۲، ص۱۰۸، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۸]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، ج۲، ص۱۹۰، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۳ - علمیتبه دلیل احاطه خسروشاهی بر بسیاری از معارف و علوم ، به او عنوان فیلسوف ، متکلم ، محدّث ، فقیه و طبیب داده‌اند. ذهبی [۱۹]
محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج۵، ص۲۱۲، ج۵، چاپ صلاح‌الدین منجد، کویت ۱۳۸۶/۱۹۶۶.
وی را متبحر در فلسفه و ابن‌کثیر [۲۰]
ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۱۸۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
وی را از مشاهیر متکلمان خوانده است. نام او در طبقات فقهای شافعی درج شده، [۲۱]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، ج۸، ص۱۶۱ـ۱۶۲، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶).
اما درباره طبیب بودن او گزارش چندانی به دست نیامده است جز این‌که نوشته‌ای درباره اصول طبی به او نسبت داده‌اند. [۲۲]
ابن ابی‌اصیبعه، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، ج۲، ص۱۷۳، چاپ امرؤالقیس‌بن طحان (آوگوست مولر)، گونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
ظاهرآ خسروشاهی در منطق نیز صاحب رأی بود، چنان‌که ابن‌تیمیّه [۲۳]
ابن‌تیمیه، کتاب‌الرّدّعلی‌المنطقیین، ج۱، ص۳۲۷، چاپ عبدالصمد شرف‌الدین کتبی، بمبئی ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
به اشکالات او درباره برخی انواع کلی اشاره کرده است. ۴ - آثارمختصرالمهذّبِ ابواسحاق شیرازی (متوفی ۴۷۶) در فروع فقه شافعی ، تتمة‌الآیات البیناتِ فخررازی و تلخیص شفاء ابن‌سینا [۲۴]
صفدی، الوافی، ج۱۸، ص۷۴.
[۲۵]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، ج۸، ص۱۶۱، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶).
از آثار وی است. گفته می‌شود در اثر اخیر، خسروشاهی اشکالات عمده‌ای بر ابن‌سینا کرده است. [۲۶]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، ج۲، ص۱۰۸، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
از تلخیص شفاء با عنوان مختصر المقالات نیز یاد شده، [۲۷]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، ج۸، ص۱۶۱، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶).
اما با توجه به این‌که ابن‌سینا کتابی به نام مقالات نداشته، احتمالا تلخیصِ بخش مقولات منطق شفاء موردنظر بوده است. [۲۸]
پانویس، احمدبن یوسف لبلی، ج۱، ص۱۲۲، فهرست‌اللبلی، چاپ یاسین یوسف عیاش و عواد عبدربه ابوزینه، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
دانش‌پژوه ، [۲۹]
محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱، ص۳۰۹ـ۳۱۰، ج۱، تهران ۱۳۴۸ش.
نسخه‌ای از این اثر معرفی کرده [۳۰]
صپنجاه و دو، ابن‌مقفع، المنطق، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۵۷ش.
که در کتابخانه مجلس موجود است. اما این نسخه با عنوان دقیق عون‌اخوان‌الصفا علی فهم کتاب الشفا، متعلق به بهاءالدین محمد اصفهانی، معروف به فاضل هندی (متوفی ۱۱۷۳)، است و انتساب آن به خسروشاهی نادرست است [۳۱]
عبدالحسین حائری، مصاحبه مورخ ۲۲ دی ۱۳۸۳.
یحیی مهدوی نیز در فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا، [۳۲]
یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا، ج۱، ص۱۷۳، تهران ۱۳۳۳ش.
از قول ابن‌قاضی شهبه، به‌تلخیص شفاء خسروشاهی اشاره کرده اما نسخه‌ای از آن را معرفی نکرده است.۵ - فهرست منابع(۱) ابن ابی‌اصیبعه، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، چاپ امرؤالقیس‌بن طحان (آوگوست مولر)، گونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲. (۲) ابن‌تغری بردی، النجوم‌الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، قاهره (۱۳۸۳) ـ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ـ۱۹۷۲. (۳) ابن‌تیمیه، کتاب‌الرّدّعلی‌المنطقیین، چاپ عبدالصمد شرف‌الدین کتبی، بمبئی ۱۳۶۸/۱۹۴۹. (۴) ابن‌عبری، تاریخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانی، لبنان ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۵) ابن‌فُوَطی، تلخیص مجمع‌الآداب فی معجم‌الالقاب، ج۴، قسم ۳، چاپ مصطفی جواد، (دمشق ۱۹۶۵). (۶) ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۷) ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰. (۸) ابن‌مقفع، المنطق، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۵۷ش. (۹) عبدالرحیم‌بن حسن اسنوی، طبقات‌الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۱۰) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱، تهران ۱۳۴۸ش. (۱۱) محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج۵، چاپ صلاح‌الدین منجد، کویت ۱۳۸۶/۱۹۶۶. (۱۲) سبط‌ابن‌جوزی، مرآة‌الزمان فی تاریخ‌الاعیان، ج۸، حیدرآباد، دکن ۱۹۵۱ـ۱۹۵۲. (۱۳) عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶). (۱۴) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، چاپ حامد ناجی اصفهانی، تهران ۱۳۷۵ش. (۱۵) صفدی، الوافی. (۱۶) احمدبن یوسف لبلی، فهرست‌اللبلی، چاپ یاسین یوسف عیاش و عواد عبدربه ابوزینه، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۷) محمدتقی مدرس رضوی، احوال و آثار ابوجعفر محمدبن محمدبن‌الحسن‌الطوسی، تهران ۱۳۵۴ش. (۱۸) یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا، تهران ۱۳۳۳ش؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالحمید بن عیسی خسروشاهی»، شماره۷۰۶۴. |